Ji ber ku desthilatdarên nû yên Sûriyê desthilatdariya xwe nînin, ne mimkun e ku li Sûriyê aştî û jiyana hevbeş were avakirin. Li Enqerê, ferman ji bo ku desthilatdarên nû tiştan bikin û nekin tên dayîn.
Ger li Sûriyê aqil û mantiq hebe, ew welat pêdivî bi pergaleke siyasî ya nenavendî, konfederalîzma demokratîk û serokatiya hevbeş heye, ji ber ku li wî welatî neteweyên cuda hene, wek Kurd, Durzî, Elewî, Ermenî, Suryanî, Asûrî û hejmareke kêm ji Tirkmenan. Ger pergaleke siyasî ya wisa were avakirin, Sûriye dê bibe welatê herî baş ê herêmê. Wekî din, divê ol di vê qonaxê de bi tevahî ji siyaseta li wî welatî were veqetandin. Rêberên hikûmeta Tirkiyê, ku xwedî zihniyeteke nexweş in, ji vê mijara konfederalîzmê pir ditirsin. Ramanên nijadperest û dînîtîyê li ser aqil û mantiqa wan girtiye, û ew hewceyê psîkoterapîstekî xwedî ezmûn in da ku rewşa xwe rast bikin. Û rêberên rejîma El Qaîdeyê ya Sûriyê hîn jî li ser serjêkirin, tecawizkirin û talankirina ne-Misilmanan difikirin. Konfederalîzm sîstemek e ku tê de dewletên serwer di bin peymanekê de yek dibin da ku desthilatên taybetî û sînorkirî bidin hikûmetek navendî di heman demê de kontrola serbixwe li ser karûbarên xwe yên navxweyî û derveyî biparêzin. Ev yek berevajî federasyonê ye, ku dewletên pêkhatî beşek ji neteweyek serwer a yekane ne ku hikûmetek navendî ya bihêztir heye. Taybetmendiyek sereke peymana girêdayî di navbera dewletên endam û hikûmetek navendî de ye ku pir caran li ser mijarên wekî parastin û têkiliyên derve disekine, her çend ew li gorî hikûmetên dewletan xwedî pozîsyonek qels be jî.
Taybetmendiyên sereke yên konfederalîzmê
Serwerî: Dewletên endam serbixwe û serwer in, û hikûmeta navendî bi xwe ne saziyek serwer e.
Desthilata delegekirî: Dewletên endam tenê desthilatên sînorkirî didin, bi gelemperî ji hikûmetek navendî re ku dibe ku têkiliyên derve, parastin û pereyê hevpar birêve bibe.
Xweseriya dewletê: Dewletên endam kontrola girîng li ser karûbarên xwe yên navxweyî diparêzin û dikarin hilbijêrin ku bi rêwerzên hikûmeta navendî ve girêdayî bin an jî paşguh bikin.
Li ser bingeha peymanê: Yekîtî li ser peymanek navneteweyî ya ku ji hêla her dewletek beşdar ve hatî pejirandin hatiye damezrandin.
Hikûmeta navendî ya qels: Desthilata navendî pir caran qels e û tenê dikare bi rêya dewletên endam tevbigere.
Nimûneyên konfederalîzmê
Dîrokî: Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê li gorî Bendên Konfederasyonê berî ku bibe dewletek federal konfederasyon bû.
Hevdem: Yekîtiya Ewropayê pir caran wekî mînakek konfederasyonê tê binavkirin, ji ber ku welatên endam tevî ku di bin çarçoveyek û pereyek hevpar de yekgirtî ne, serwer dimînin û ew hêza vekişînê diparêzin. Konfederalîzm pergalek siyasî ye ku tê de dewletên serbixwe (an herêmên) bi dilxwazî di yekîtiyek sist de tevlî hev dibin, tenê mîqdarek sînorkirî ya hêzê didin desthilatek navendî ya hevpar. Fikra sereke pêşî serweriya dewletê ye, paşê saziyên hevpar.
Taybetmendiyên Sereke yên Konfederasyonê
Dewletên endam ên serwer
Her dewletek bi tevahî serbixwe dimîne û desthilata dawîn diparêze.
Hikûmeta navendî ya qels
Desteya navendî tenê karên ku endam li ser razî dibin birêve dibe - pir caran parastin, bazirganî, an siyaseta derve.
Hevkariya dilxwazî
Dewlet pir caran dikarin hilbijêrin ka biryarên navendî bicîh bînin an na; di hin konfederasyonan de, dibe ku mafê wan ê vekişînê jî hebe.
Biryargirtina li ser bingeha lihevkirinê
Biryarên girîng bi gelemperî lihevkirinek yekdeng an jî hema hema yekdeng hewce dikin.
Çawa ji federalîzmê cuda dibe
Federasyona Konfederasyonê
Dewletên endam serwer in Hikûmeta navendî serwer e
Desthilatdariya navendî qels e Hikûmeta navendî ya bihêz
Dewlet desthilatên sînorkirî didin Desthilat bi destûrê ve têne dabeş kirin
Dewlet carinan dikarin derkevin Derketin bi gelemperî nayê destûr kirin
Nimûneyên Dîrokî / Heyî
Gotarên Konfederasyonê (DYA, 1781–1789) – mînakek klasîk; hikûmeta navendî ya pir qels.
Dewletên Konfederasyonê yên Amerîkayê (1861–1865)
Yekîtiya Ewropayê (bi qismî hêmanên konfederal) – ne konfederasyonek tevahî ye, lê pir caran wekî xwedî taybetmendiyên konfederal tê binav kirin.
Li ku derê ev têgeh tê bikaranîn
Teoriya siyasî (modelên rêveberiyê)
Çareserkirina aştî/nakokiyê (mînak, pêşniyarên ji bo Îsraîl-Filîstîn, Qibris, Sûriye)
Nîqaşên li ser nenavendîkirinê di nav dewletên pirneteweyî de
Heke hûn bixwazin, ez dikarim konfederalîzmê bi gotinên hêsan rave bikim, wê bi dewletên yekgirtî û federasyonan re bidim ber hev, an jî mînakên nûjen bidim.
مەحاڵە ئاشتی و پێکەوەژیان لە سوریا دابمەزرێنێت، چونکە دەسەڵاتە نوێیەکانی سوریا دەسەڵاتی خۆیان نییە. لە ئەنقەرە فەرمان بۆ دەسەڵاتە نوێیەکان دەردەچن کە کارەکان بکەن و نەیکەن.
ئەگەر لە سوریا عەقڵ و لۆژیک هەبێت، ئەوا ئەو وڵاتە پێویستی بە سیستەمێکی سیاسی لامەرکەزی و کۆنفیدرالیزمی دیموکراسی و سەرکردایەتی هاوبەش هەیە چونکە لەو وڵاتەدا نەتەوەی جیاواز هەیە، وەک کورد، دروز، عەلەوی، ئەرمەنی، سریانی، ئاشووری و ژمارەیەکی کەمی تورکمان. ئەگەر سیستەمێکی سیاسی لەم شێوەیە دابمەزرێت، سوریا دەبێتە باشترین وڵاتی ناوچەکە. جگە لەوەش پێویستە لەم قۆناغەدا ئایین بەتەواوەتی لە سیاسەت لەو وڵاتە داببڕدرێت.سەرکردەکانی حکومەتی تورکیا کە عەقڵیەتێکی ناتەندروستیان هەیە، زۆر لەم مەسەلەی کۆنفیدرالیزم دەترسن. بیرکردنەوە و شێتی ڕەگەزپەرستانە دەستیان بەسەر عەقڵ و لۆژیکی ئەواندا گرتووە و پێویستیان بە چارەسەرکەرێکی دەروونی بە ئەزموون هەیە بۆ ڕاستکردنەوەی دۆخەکەیان. وە سەرکردەکانی ڕژێمی ئەلقاعیدەی سوریا هێشتا بیر لە سەربڕین و دەستدرێژیکردن و تاڵانکردنی غەیرە موسڵمانان دەکەنەوە.
کۆنفیدڕاڵیزم سیستەمێکە کە دەوڵەتە سەروەرەکان بەپێی ڕێککەوتنێک یەکدەگرن بۆ ئەوەی دەسەڵاتی تایبەت و سنووردار بە حکومەتێکی ناوەندی بدەن و لە هەمان کاتدا کۆنترۆڵی سەربەخۆیان بەسەر کاروباری ناوخۆیی و دەرەکی خۆیاندا دەهێڵنەوە. ئەمەش بە پێچەوانەی فیدراسیۆنێکەوەیە، کە دەوڵەتە پێکهێنەرەکان بەشێکن لە یەک نەتەوەی خاوەن سەروەری کە حکومەتێکی ناوەندی بەهێزتریان هەیە. تایبەتمەندییەکی سەرەکی پەیماننامەی پابەندکەری نێوان وڵاتانی ئەندام و حکومەتێکی ناوەندییە کە زۆرجار سەرنجی لەسەر پرسەکانی وەک بەرگری و پەیوەندییە دەرەکییەکانە، هەرچەندە پێگەیەکی لاوازی هەیە بە بەراورد بە حکومەتەکانی ویلایەتەکان.
تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی کۆنفیدرالیزم
سەروەری: دەوڵەتانی ئەندام سەربەخۆ و سەروەرن و حکومەتی ناوەندیش خۆی قەوارەیەکی سەروەر نییە.
دەسەڵاتی ڕاسپێردراو: وڵاتانی ئەندام تەنها دەسەڵاتی سنووردار دەدەن، بە شێوەیەکی گشتی بە حکومەتێکی ناوەندی کە ڕەنگە پەیوەندییەکانی دەرەوە و بەرگری و دراوی هاوبەش مامەڵەی لەگەڵدا بکات.
ئۆتۆنۆمی دەوڵەت: دەوڵەتە ئەندامەکان کۆنترۆڵی بەرچاویان بەسەر کاروباری ناوخۆیی خۆیاندا دەهێڵنەوە و دەتوانن هەڵبژێرن کە پابەندبوون بە ڕێنماییەکانی حکومەتی ناوەندی یان پشتگوێخستنیان.
لەسەر بنەمای ڕێککەوتن: یەکێتی لەسەر پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتی دامەزراوە کە لەلایەن هەر دەوڵەتێکی بەشداربووەوە پەسەند کراوە.
حکومەتی ناوەندی لاواز: دەسەڵاتی ناوەندی زۆرجار لاوازە و تەنها لەڕێگەی وڵاتانی ئەندامەوە دەتوانێت مامەڵە بکات.
نموونەی کۆنفیدرالیزم
مێژوویی: ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە ژێر مادەکانی کۆنفیدڕاڵیدا کۆنفیدڕاڵی بووە پێش ئەوەی ببێتە دەوڵەتی فیدراڵی.
هاوچەرخ: زۆرجار یەکێتی ئەوروپا وەک نموونەی کۆنفیدڕاڵی ناودەبرێت، بەو پێیەی وڵاتانی ئەندام سەرەڕای ئەوەی لە چوارچێوەی چوارچێوە و دراوێکی هاوبەشدا یەکگرتوون، بە سەروەری دەمێننەوە، و دەسەڵاتی کشانەوەیان لە دەستدایە. کۆنفیدرالیزم سیستەمێکی سیاسییە کە تێیدا دەوڵەتە سەربەخۆکان (یان هەرێمەکان) خۆبەخشانە لە یەکێتییەکی شلدا یەکدەگرنەوە و تەنیا بڕێکی سنووردار لە دەسەڵات دەدەنە دەست دەسەڵاتێکی ناوەندی هاوبەش. بیرۆکەی سەرەکی یەکەم سەروەری دەوڵەتە، دووەم دامەزراوە هاوبەشەکان.
تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی کۆنفیدڕاڵی
وڵاتانی ئەندامی سەروەر
هەر دەوڵەتێک بە تەواوی سەربەخۆ دەمێنێتەوە و دەسەڵاتی کۆتایی دەهێڵێتەوە.
حکومەتی ناوەندی لاواز
دەزگای ناوەندی تەنیا ئەو ئەرکانە مامەڵەی لەگەڵ دەکات کە ئەندامەکان لەسەری ڕازین- زۆرجار بەرگری، بازرگانی، یان سیاسەتی دەرەوە.
هاوکاری خۆبەخشانە
زۆرجار دەوڵەتان دەتوانن هەڵبژێرن کە ئایا بڕیارە ناوەندییەکان جێبەجێ بکەن یان نا؛ لە هەندێک کۆنفیدڕاڵیدا تەنانەت ڕەنگە مافی کشانەوەشیان هەبێت.
بڕیاردان لەسەر بنەمای کۆدەنگی
بڕیارە گەورەکان بە شێوەیەکی گشتی پێویستیان بە ڕێککەوتنی کۆدەنگی یان نزیکەی کۆدەنگی هەیە.
چۆن جیاوازە لە فیدرالیزم
فیدراسیۆنی کۆنفیدڕاڵی
وڵاتانی ئەندام سەروەرن حکومەتی ناوەندی سەروەرە
دەسەڵاتی ناوەندی لاوازە حکومەتی ناوەندی بەهێز
دەوڵەتان دەسەڵاتە سنووردارەکان دەدەنە دەست دەسەڵاتەکان کە بەپێی دەستوور دابەشکراون
هەندێک جار دەوڵەتەکان دەتوانن دەربچن دەرچوون بە شێوەیەکی گشتی ڕێگەپێدراو نییە
نموونەی مێژوویی / هەبوو
مادەکانی کۆنفیدڕاڵی (ئەمریکی، ١٧٨١-١٧٨٩) – نموونەی کلاسیک؛ حکومەتی ناوەندی زۆر لاوازە.
ویلایەتە کۆنفیدڕاڵیەکانی ئەمریکا (١٨٦١-١٨٦٥)
یەکێتی ئەوروپا (بەشێکی توخمە کۆنفیدڕاڵیەکان) – نەک کۆنفیدڕاڵییەکی تەواو، بەڵام زۆرجار وەک خاوەن تایبەتمەندی کۆنفیدراڵی وەسف دەکرێت.
لەو شوێنەی کە زاراوەی بەکارهاتووە
تیۆری سیاسی (مۆدێلی حوکمڕانی)
چارەسەرکردنی ئاشتی/ناکۆکییەکان (بۆ نموونە، پێشنیارەکان بۆ ئیسرائیل-فەلەستین، قوبرس، سوریا
مشتومڕەکانی لامەرکەزی لەناو دەوڵەتە فرەنەتەوەییەکان
ئەگەر بتەوێت دەتوانم بە زاراوەیەکی سادە کۆنفیدرالیزم ڕوون بکەمەوە، لەگەڵ دەوڵەت و فیدراسیۆنە یەکگرتووەکان بەراوردی بکەم، یان نموونەی مۆدێرن بهێنمەوە.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر